અભ્યાસક્રમ આયોજન

અભ્યાસક્રમ આયોજન : સંકલ્પના 

સૌપ્રથમ આપણે અભ્યાસક્રમના ક્ષેત્રમાં કેટલાંક પદોથી પરિચિત થઈએ. આ પદોનું કામચલાઉ જ્ઞાન એ અભ્યાસક્રમ ક્ષેત્ર વિશે અભ્યાસ કરવાનો ભાગ જ નથી, પરંતુ અભ્યાસક્રમ આયોજનમાં અસરકારક ભાગીદારી માટે પણ જરૂરી છે. આપણી પ્રાથમિક બાબત એ અભ્યાસક્રમનું આયૌજન છે, આ શબ્દને સમજવાનો પ્રયત્ન કરીએ.

 અભ્યાસક્રમના આયોજનમાં કઈ બાબતોનો સમાવેશ થાય છે ? 

અભ્યાસક્રમનું આયોજન એ એક જટિલ પ્રવૃત્તિ છે, જેનો અભ્યાસક્રમ ક્ષેત્રના વિચારો અને અન્ય સંબંધિત શાખાઓ સાથેની આંતરપ્રક્રિયાનો સમાવેશ થાય છે. જો કે, અભ્યાસક્રમના આયોજનનો અંતિમ હેતુ વિદ્યાર્થીઓને ઉપલબ્ધ શિક્ષણની તકોનું વર્ણન છે.

 આમ, અભ્યાસક્રમ આયોજન એ અંતે અધ્યેતાઓના અનુભવો સાથે નિસ્બત ધરાવે છે. 

કોઈપણ અધ્યયન - અધ્યાપન પરિસ્થિતિમાં, ફક્ત વિદ્યાર્થીઓએ શું શીખવું જોઈએ, તે જ નહીં, પરંતુ તે કેવી રીતે શીખશે, તે પણ નિસ્બત રાખે છે. અભ્યાસક્રમ આયોજન કે જે કોઈપણ પ્રવિધિને ધ્યાનમાં લીધા વિના ખ્યાલો અથવા વિચારોની વ્યાખ્યા આપે છે, તે પૂરતું નથી, કારણ કે શિક્ષણમાં છેવટે જે શીખ્યા છે તેનો ઉપયોગ કરવો આવશ્યક છે. તે જ રીતે, આયોજન કે જે ફક્ત હેતુઓને ધ્યાનમાં લીધા વિના કોઈ પ્રવિધિનું વર્ણન કરે છે, તે પણ અપૂર્ણ છે, કારણ કે અધ્યયન પ્રવૃત્તિ લક્ષ્ય વિનાનું જોખમ ધરાવે છે. વિષયવસ્તુ અને પ્રવિધિ વચ્ચેનો આ સંબંધ અભ્યાસક્રમ અને અધ્યાપનને ફક્ત અલગ અસ્તિત્વ તરીકે નહીં, પરંતુ આયોજન પ્રક્રિયામાં પરસ્પર આધારિત ખ્યાલો તરીકે ધ્યાનમાં લેવાની જરૂરિયાતને વધારે છે.

કારણ તેથી, અભ્યાસક્રમ આયોજનમાં વિષયવસ્તુ અને પ્રક્રિયા બંને વિશેના નિર્ણયો સામેલ છે. 

વધુમાં, અભ્યાસક્રમ અને અધ્યાપનનાં ક્ષેત્રોની અંદર, ઘણાબધા વિશિષ્ટ મુદ્દાઓ અને વિષયો છે, જે અભ્યાસક્રમના આયોજનમાં સમાવિષ્ટ હોઈ શકે છે. આવા ક્ષેત્રોમાં ઉપયોગ કરી શકાય તેવા અભ્યાસક્રમ અભિગમોને ઓળખવા, કોઈ કાર્યક્રમ હાથ ધરવા, તેનું મૂલ્યાંકન કરવા અથવા નવા કાર્યક્રમની આવશ્યકતા વિશે નિર્ણય લેવાનો સમાવેશ થઈ શકે છે. આ ઉપરાંત તે વિવિધ અધ્યયન - અધ્યાપન પરિસ્થિતિઓ સાથે સંબંધિત છે. અહીં એ નોંધવું જોઈએ કે, અભ્યાસક્રમ આયોજનમાં કેટલાંક ક્ષેત્રો અને સમસ્યાઓના જોડાણ વિશેના નિર્ણયો સામેલ હોય કે તેમાંથી કોઈપણ એકને અલગથી ધ્યાનમાં લેવું મુશ્કેલ છે. 

તેથી અભ્યાસક્રમ આયોજનમાં વિવિધ મુદ્દાઓ સમસ્યાઓ વિશેના નિર્ણયો સામેલ છે. 

1900 ના દાયકાની શરૂઆતમાં પ્રચલિત વિચાર એ હતો કે, અભ્યાસક્રમ આયોજન એ કેટલાક વિદ્વાનોનો પૂર્વગ્રહ છે અને શિક્ષકની ભૂમિકા જેનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું, અને તે અમલમાં મૂકવાની હતી. વિચારસરણીમાં પ્રગતિને લીધે, હવે એવું માનવામાં આવે છે કે અભ્યાસક્રમ આયોજન કોઈપણ એક જૂથની એકમાત્ર જવાબદારી અથવા વિશેષાધિકાર નથી, તે જૂથ - કાર્યનું ઉત્પાદન સ્વરૂપ સાર છે. 

અભ્યાસક્રમ આયોજનમાં લોકોનાં ઘણાં જૂથો અને પ્રક્રિયાના સ્તરોનો સમાવેશ થાય છે અને તે સતત પ્રક્રિયા છે.

'અભ્યાસક્રમ આયોજન" શબ્દને આ રીતે વ્યાખ્યાયિત કરી શકાય. ‘અભ્યાસક્રમ આયોજન' માં સહભાગીઓ વિવિધ કક્ષાઓ વિશે નિર્ણય લેવા તરફ ફાળો આપે તેવી સતત પ્રક્રિયા છે. તેમાં અધ્યયન હેતુઓ રચવા, આ હેતુઓ કેવી રીતે અધ્યયન - અધ્યાપન પરિસ્થિતિઓ દ્વારા સિદ્ધ કરવામાં આવે તેમ જ શું આ હેતુ ઓળખાયેલ છે અને પસંદ કરવાની રીતે યોગ્ય અને અસરકારક છે કે કેમ, તે નક્કી કરવું.

‘અભ્યાસક્રમ આયોજન’ અને ‘અભ્યાસક્રમ વિકાસ’ શબ્દો ઘણીવાર એકબીજાને બદલીને ઉપયોગમાં લેવાય છે. તેમ છતાં કેટલાક માને છે કે, તેઓ શૈક્ષણિક પ્રવૃત્તિના બે જુદા - જુદા તબક્કાઓ રજૂ કરે છે. ‘અભ્યાસક્રમ આયોજન” એક એવી સંકલ્પના છે, જેમાં વ્યાપક ધ્યેયની ઓળખથી લઈને વિશેષ અધ્યયન - અધ્યાપન પરિસ્થિતિઓ માટેના અનુભવોના વર્ણન સુધીની બાબતોનો સમાવેશ થાય છે. અભ્યાસક્રમ વિકાસએ મુખ્યત્વે વાસ્તવિક અધ્યયન - અધ્યાપન પરિસ્થિતિઓની રચના સાથે સંબંધિત એક પ્રવૃત્તિ છે. વ્યાપક બેયોના આધારે, વિકાસના તબક્કે આપણે તે ધ્યેયોને અધ્યયન અનુભવોના સંકલિત અને સુસંગત કાર્યક્રમમાં રૂપાંતર કરવાની રીતો ઓળખીએ છીએ. 

હજુ એક અન્ય શબ્દ જેના વિશે પરિચિત થવું જોઈએ તે છે અધ્યાપન. તે વ્યાપક ધ્યેયો અને અભ્યાસક્રમ આયોજનથી વિકસિત છે અને શિક્ષકની તનિકીઓ અને પ્રવૃત્તિઓ, સ્રોતો અને ચોક્કસ અધ્યયન - અધ્યાપન પરિસ્થિતિઓમાં ઉપયોગમાં લેવામાં આવતી બાબતોના અમલીકરણ જેવા પ્રશ્નો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. 

આમ, અભ્યાસક્રમ આયોજન એ એક સામાન્ય ખ્યાલ છે. જેમાં અભ્યાસક્રમ વિકાસ અને અધ્યાપન યોજના બંને સામેલ છે અને અધ્યાપન યોજના અધ્યયન - અધ્યાપન પદ્ધતિઓ પર કેન્દ્રિત એક અત્યંત વિશિષ્ટ પ્રવૃત્તિ સૂચવે છે. 

અભ્યાસક્રમ આયોજન : સ્તર ( કક્ષા ) 

અધ્યાપન અનુભવોનું આયોજન એ શિક્ષણની સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ વ્યાવસાયિક પ્રવૃત્તિ છે. તે એક મહત્ત્વપૂર્ણ પ્રવૃત્તિ છે, કારણ કે તે મોટાભાગે શીખનારાઓના રોજિંદા જીવનને નિર્ધારિત કરે છે. સાત પરિસ્થિતિઓ છે, જે અધ્યયન અનુભવોના આયોજનમાં સામેલ છે. આ પરિસ્થિતિઓ અહીં અભ્યાસક્રમ આયોજન પ્રવૃત્તિઓનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે : 

• રાષ્ટ્રીય કક્ષા  
• રાજય કક્ષા
• શાળા કક્ષા 
• શિક્ષક ટીમ કક્ષા 
• શિક્ષકની વ્યક્તિગત કક્ષા  
• વિદ્યાર્થીઓ અને શિક્ષકો વચ્ચે સહકારી આયોજન સાથે વર્ગખંડની કક્ષા. 

આ પરિસ્થિતિઓની ચર્ચા કરવાનો હેતુ અભ્યાસક્રમ આયોજનના અર્થને ધ્યાનમાં લઈને એક પરિચિત સંદર્ભ આપવાનો છે. એક વાર આપણે આ પરિસ્થિતિઓમાંથી પસાર થઈ જઈએ, ત્યારે આપણે તેમના દ્વારા પસાર થતી સામાન્ય પદ્ધતિઓની ચર્ચા કરી શકીએ છીએ અને તે અભ્યાસક્રમ આયોજન શું છે, તે સ્પષ્ટ કરવામાં મદદરૂપ થાય છે. 

રાષ્ટ્રીય કક્ષા : 

રાષ્ટ્રીય સ્તરે અભ્યાસક્રમ આયોજનમાં દેશભરની વિવિધ સંસ્થાઓ (જેમ કે, NCERT, UGC, MHRD, NCTE, CBSE વગેરે.) ના કેટલાક ખાસ વિદ્યાશાખાના વિદ્વાનોનો સમાવેશ થાય છે. તેઓ કોઈ કાર્યક્રમને વિકસિત અને પ્રસારિત કરવા અંગે ચર્ચા કરે છે અને નક્કી કરે છે, જે હાલની માંગણીઓ પૂરી કરવા માટે અસ્પષ્ટ છે અથવા અપૂરતું છે. 

આ આયોજન પ્રક્રિયામાં સામેલ તબક્કાઓ નીચે મુજબ છે :

• મહત્ત્વપૂર્ણ વિષય, તથ્યો, સિદ્ધાંતો, વિભાવનાઓ વગેરેને ઓળખવા 
• તે ભણાવવાના વિષયો વિશે ક્રમિકતા નક્કી કરવી વિશિષ્ટથી સામાન્ય, સરળથી સંકુલ વગેરે. 
• વિષયને સારી રીતે સમજી શકે તેવી પ્રવૃત્તિઓની ભલામણ કે જેના દ્વારા વિદ્યાર્થીઓ પ્રયોગો, ચર્ચાઓ વગેરે સહિત વિષય શીખે. 
• વિશિષ્ટ વિષય ક્ષેત્રમાં આગળના અભ્યાસ માટે પૂરક સામગ્રીની સૂચિ તૈયાર કરવી.
• અધ્યેતાઓ તેમની પ્રગતિ ચકાસી શકે તે માટેની કસોટીઓ સૂચવવી. 

તે પછી અમલીકરણના હેતુ માટે અધ્યયન - અધ્યાપન સામગ્રીના સેટ બનાવવા માટે આ તબક્કાઓ એક સાથે મૂકવામાં આવે છે. અંતર્ગત ધારણા, તમે નોંધ્યું હશે કે, એકવાર વિકસિત થયા પછી, આવા અભ્યાસક્રમ પ્રોજેક્ટસ અથવા પેકેજો શિક્ષકો ઉપયોગ કરે છે અને ગુણવત્તાયુક્ત શિક્ષણની ખાતરી આપવામાં આવશે. આ રીતે તૈયાર થતી સામગ્રીને ઘણીવાર “Teacher Proof” તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, કારણ કે એવું માનવામાં આવે છે કે ખૂબ ઓછી ઇચ્છિત કુશળતા અથવા જ્ઞાન ધરાવતા શિક્ષકો આયોજનથી કામ કરશે અને શિક્ષકોએ પોતે સામગ્રી નિર્માણમાં ફાળો આપવો પડતો નથી. 

તેમ છતાં નીચેના જેવા કેટલાક પ્રશ્નોને ધ્યાનમાં લેવા યોગ્ય બને છે. 

• રાષ્ટ્રીય કક્ષાના અભ્યાસક્રમ/પ્રોજેક્ટસ સ્થાનિક સંસ્થાઓમાં જ્યાં પ્રોજેક્ટસ ઉપયોગ થવાનો છે, તે શીખનારાઓની લાક્ષણિકતાઓ માટે જવાબદાર છે ? 
• શું વિષય - ક્ષેત્રના વિદ્વાનો, બધી સંસ્થાઓમાં ઉપયોગ માટે અભ્યાસક્રમ આયોજન તૈયાર કરવા માટે શીખનારની લાક્ષણિકતાઓ વિશે પૂરતા પ્રમાણમાં જાણકાર છે ? 
• શું વિષય - ક્ષેત્રના વિદ્વાનો તેમના વિશેષતાના ક્ષેત્રમાં અભ્યાસક્રમ આયોજન વિકસાવવા માટે શિક્ષકો કરતાં વધુ સજ્જ છે ? 
• રાષ્ટ્રીય કક્ષાના અભ્યાસક્રમો શિક્ષકોની વ્યાવસાયિક ભૂમિકાને કેવી રીતે લાગુ પડે છે ? 
• શું એવા અભ્યાસક્રમ આયોજન વિકસાવવા શક્ય છે કે જે પ્રમાણમાં અકુશળ શિક્ષકો દ્વારા ઉપયોગ કરવામાં આવે ત્યારે પણ સફળ થાય ? 

રાજ્ય કક્ષાઃ 

આ સ્તરે, શિક્ષકોનું એક જૂથ (શિક્ષકો, આચાર્યો, તજ્જ્ઞો, વગેરે) રાજય શિક્ષણ વિભાગ હેઠળ એક સમિતિ બનાવે છે. દા.ત., GCERT, શિક્ષણ વિભાગ, શિક્ષણ બૉર્ડ વગેરે. આ સમિતિનું કાર્ય એ ભલામણ કરવાનું છે કે રાજયભરમાં સમગ્ર અભ્યાસક્રમની રચના કરવી. જો કે તે અધ્યેતાઓની લાક્ષણિકતાઓ અને શિક્ષણનાં વ્યાપક ધ્યેયો પર આધારિત છે. કેટલાક મહિનાઓ દરમિયાન આ સમિતિની બેઠકો યોજાય છે અને અભ્યાસક્રમના શ્રેણીબદ્ધ અમલ માટે તમામ સંસ્થાઓને મોકલવા સાથેના એક મોડેલ નિર્માણ કરવામાં આવે છે. 

અભ્યાસક્રમના આયોજનના આ સ્તરે સંબંધિત મુદ્દાઓ આ મુજબ છે :

• શું સ્થાનિક જરૂરિયાતો અને અગ્રિમતાના આધારે કાર્યક્રમો ગોઠવવાનો આગ્રહ રાખવો જોઈએ ? 
• શું રાજયવ્યાપી કાર્યક્રમો અને ધોરણો, રાજયભરના અધ્યેતાઓ માટે શિક્ષણની ગુણવત્તાને સુનિશ્ચિત કરવા માટે જરૂરી છે ? 
• શું રાજય કક્ષાના કર્મચારીઓ સ્થાનિક શિક્ષકોની તુલનામાં અભ્યાસક્રમ યોજનાઓ વિકસાવવા માટે વધુ લાયક છે ? 
• રાજ્ય કક્ષાના અભ્યાસક્રમ આધારિત માર્ગદર્શિકાઓ અને હુકમો સ્થાનિક સ્તરે શિક્ષકોની ભૂમિકાને કેવી અસર કરે છે ? 

શાળા કક્ષા : 

આ કક્ષાએ માતા - પિતા, શિક્ષકો, સંચાલકો, માર્ગદર્શકો અને કોઈ વિશિષ્ટ જરૂરિયાતવાળા વિદ્યાર્થીઓની સંસ્થા સાથેના જૂથ સાથે સંબંધિત છે. 

આ જૂથ એ આધાર પર કાર્ય કરે છે કે વિદ્યાર્થીની વ્યક્તિગત અને સામાજિક અનુભવો સાથેની અનુભૂતિ શૈક્ષણિક પ્રવૃત્તિઓમાંથી એકત્ર થયેલા અનુભવો દ્વારા વિકાસ પામે. તેથી, આ વ્યક્તિગત અને સામાજિક અનુભવો અભ્યાસક્રમનો ભાગ બને છે. આ પરિસ્થિતિ અભ્યાસક્રમના આયોજનમાં એવું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે જે 'ગર્ભિત અભ્યાસક્રમ' (Hidden Curriculum) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. ગર્ભિત અભ્યાસક્રમમાં શાસન માળખું, જૂથ પદ્ધતિઓ, ગ્રેડિંગ પદ્ધતિઓ, શિક્ષકોની અપેક્ષાઓ... વગેરે જેવી સંસ્થાકીય સુવિધાઓ સામેલ છે. આ પ્રકારની સુવિધાઓ આયોજિત કે બિનઆયોજિત અભ્યાસક્રમની યોજના બનાવવાના સભાન પ્રયત્નોમાં પરિણમે છે. 

કહેવાનો અર્થ એ છે કે, અધ્યયન હેતુઓ, અધ્યાપન પ્રવૃત્તિઓ, મૂલ્યાંકન કસોટીઓ વગેરે... ની દષ્ટિએ તેઓનું આયોજન કરવું આવશ્યક બને છે. 

અભ્યાસક્રમના આયોજનના આ સ્તરે સંબંધિત મુદાઓ આ મુજબ છે : 

• શું વિદ્યાર્થીઓને શાળા કક્ષાના અભ્યાસક્રમ પરિષદમાં સામેલ કરવા જોઈએ ? 
• જો એમ હોય તો, કઈ ક્ષમતામાં અને વિદ્યાર્થી પ્રતિનિધિઓની પસંદગી કેવી રીતે કરવામાં આવશે ? 
• ગર્ભિત અભ્યાસક્રમના પાસાંઓને વિદ્યાર્થીઓને શિક્ષણના સ્રોત તરીકે ક્યાં સુધી ગણાવી શકાય ?  

શિક્ષક - ટીમ કક્ષા / સ્તર : 

આ સ્તરે વિવિધ વિષયોના ક્ષેત્રોનું પ્રતિનિધિત્વ કરનારા શિક્ષકોના જૂથ એક સાથે કામ કરે છે અને એકમ વિકાસ માટે એક સાથે ભેગા થાય છે. આ પ્રકારની પ્રવૃત્તિને આંતરશાખાકીય અભ્યાસક્રમ આયોજન તરીકે ઓળખવામાં આવે છે કારણ, તેમાં વિવિધ વિષયો અથવા વિદ્યાશાખાઓના જ્ઞાન યોગદાન સંકળાયેલ છે.

 અભ્યાસક્રમના આયોજનના આ સ્તરે વારંવાર પૂછાતા પ્રશ્નો આ મુજબ છે.

• સહકારયુક્ત આંતરશાખાકીય આયોજનના (Co-operative Interdisciplinary Planning) ફાયદા શું હોઈ શકે છે ? 
• આંતરશાખાકીય જૂથની અસરકારકતાથી વિપરીત માનવામાં આવતાં પરિબળો કયાં છે ? 
• કેવી રીતે વિવિધ વિષયોના પાસાં એકબીજા સાથે સુસંગત થઈ શકે છે ? 

શિક્ષકનું વ્યક્તિગત સ્તર :

 આ સ્તરમાં, શિક્ષક અધ્યયન હેતુઓ વિશે (શિક્ષક વિદ્યાર્થીઓના જૂથને શું શીખવવા માંગે છે) નિર્ણય લેવાનો પ્રયાસ કરે છે. વિષયના વિષયવસ્તુ અથવા વિદ્યાશાખામાં શિક્ષકે મહત્ત્વપૂર્ણ તથ્યો, સિદ્ધાંતો, વિભાવનાઓ અને અધ્યયન નિષ્પત્તિઓ વિશે નિર્ણય લેવો પડશે, જેના પર ભાર મૂકવો જોઈએ. શિક્ષકે વિવિધ પ્રકારની પ્રવૃત્તિઓ અને સંસાધનો અને કેવી રીતે/સારી રીતે અધ્યેતાઓએ વિવિધ હેતુઓ સિદ્ધ કર્યા છે, તે માપવા માટેની રીતોનું આયોજન કરવું આવશ્યક છે. કેટલાક તબક્કે, શિક્ષક પ્રવૃત્તિઓ વિશેના વિચારો શોધવા માટે વિવિધ સંદર્ભોનો ઉપયોગ કરી શકે છે , માહિતી એકત્રિત કરી શકે છે અથવા અન્ય શિક્ષકોની સલાહ લઈ શકે છે. અંતે, શિક્ષક લાંબા અને ટૂંકા ગાળાનાં ધ્યેયો તેમ જ વિવિધ પ્રવૃત્તિઓ માટે લાગતા સમય પર નિર્ણય લે છે. ત્યારબાદ શિક્ષકે દૈનિક અથવા સાપ્તાહિક ધોરણે ઉપયોગ માટેનું આયોજન વિકસાવવું આવશ્યક છે. આ પ્રકારના આયોજનની રચના કરતી વખતે, ઘણી બાબતો ધ્યાનમાં લેવી જરૂરી છે, જેમ કે અધ્યેતાઓની લાક્ષણિકતાઓ, પ્રવૃત્તિઓનો ક્રમ, વિવિધ અધ્યાપન સામગ્રીની યોગ્યતા અને સંસાધનોની ઉપલબ્ધિ વગેરે. 

આપણે અહીં નક્કી કરવું જોઈએ કે, શિક્ષકોની યોજનાકીય દિશાઓ હંમેશાં દૈનિક પાઠ આયોજન સુધી મર્યાદિત હોય છે. હંમેશાં, લાંબા ગાળાના એકમ આયોજન સાથે આ કેવી રીતે સંબંધિત છે, તેના પર થોડું ધ્યાન આપવામાં આવે છે . પરિણામે, ઘણા શિક્ષકોને વિશાળ શ્રેણી સાથે ટૂંકા અને લાંબા ગાળાના આયોજન વચ્ચેના સંબંધને સમજવામાં મુશ્કેલી થઈ શકે છે. શિક્ષક દ્વારા વ્યક્તિગત રીતે કરવામાં આવેલ આયોજન એ અભ્યાસક્રમના આયોજનના સ્વરૂપોની શ્રેણીમાં ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.

 શિક્ષક તરીકે નીચેના પ્રશ્નોના જવાબો હોવા જરૂરી બને છે : 

• શિક્ષણ માટેના અભ્યાસક્રમ આયોજન વિકસાવવામાં, તમે લાંબા અને ટૂંકાગાળાના બંને શૈક્ષણિક હેતુઓને ધ્યાનમાં લો છો ? 
• અભ્યાસક્રમ આયોજનમાં તમને સૌથી મોટી સમસ્યા શું છે ? 
• અભ્યાસક્રમ આયોજન માટે કેટલો સમય વિતાવેલ છે ? શું તે સમય પૂરતો છે ? જો નહિ, તો તમને કેટલો સમય વધારે જોઈએ છે ? તમે તેની વ્યવસ્થા કેવી રીતે કરો છો ? 
• અભ્યાસક્રમ આયોજન ઘડવા માટે તમે કયા બંધારણનો ઉપયોગ કરો છો ? તમારું માળખું અન્ય શિક્ષકોની તુલનામાં કેવી રીતે અલગ છે ? 
• કેટલી વાર અભ્યાસક્રમ આયોજન કર્યા વિના શીખવશો ? 
• શું તમને લાગે છે કે , અભ્યાસક્રમ આયોજનની તૈયારી તમારા શિક્ષણને વધારે સારું બનાવે છે ? 
• અધ્યાપન પરિસ્થિતિઓમાં તમે તમારા આયોજનમાંથી કેટલી વાર પસાર થશો ? 

વિદ્યાર્થીઓ અને શિક્ષકો વચ્ચે સહકારી આયોજન સાથે વર્ગખંડની કક્ષા / સ્વર : 

આ કક્ષા શિક્ષક અને અધ્યેતાઓના જૂથ સાથે સંબંધિત છે. 

અહીં શિક્ષક જૂથને આયોજન ઘડવા માર્ગદર્શન આપી રહ્યા છે કે તેઓ કેવી રીતે કોઈ વિશેષ વિષયનો અભ્યાસ કરી શકે. શિક્ષક અને વિદ્યાર્થીઓ બંને શું કામ કરી રહ્યા છે, તે એકમ સંબંધિત “શું, કેવી રીતે, કોણ, ક્યાં અને ક્યારે જેવા પ્રશ્નોના - કોઈપણ સંયોજનને નક્કી કરવા માટે સાથે કામ કરે છે. 

કોઈ તેનો ઉપયોગ માને છે કે નહીં, વિદ્યાર્થી - શિક્ષકનું આયોજન અભ્યાસક્રમ આયોજનના સ્તર અને પ્રકારનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. અધ્યેતાઓના વાસ્તવિક જૂથ અને આયોજનમાં રસ ધરાવતા વિદ્યાર્થીઓ સાથે તેની શિક્ષક સાથે નિકટતાની સંભાવનાઓ અંતિમ સ્વરૂપમાં પરિણમે છે. આમ તે અભ્યાસક્રમ આયોજનનું અંતિમ સ્તર છે. 

આ સંદર્ભમાં કેટલાક પ્રશ્નો પર વિચાર કરવો જરૂરી બને છે. 

• શું આપણે અભ્યાસક્રમના આયોજનમાં શીખનારાઓને સમાવી શકીએ ? જો હા, તો કઈ રીતે ? 
• કયાં પરિબળો અભ્યાસક્રમના આયોજનમાં વિદ્યાર્થીની ભાગીદારી પર અસર કરે છે ? 
• અભ્યાસક્રમના આયોજનમાં વિદ્યાર્થીઓની ભાગીદારીથી શું લાભ થઈ શકે છે ? 
• શું અભ્યાસક્રમના આયોજનમાં વિદ્યાર્થીઓની ભૂમિકા હોવી જોઈએ ? જો ના હોય, તો કેમ નહીં ? જો હા, તો કેવા પ્રકારની ભૂમિકા હોવી જોઈએ ? 

ઉપરોક્ત દરેક સ્તરે વિવિધ સમસ્યાઓ હોઈ શકે. તે સમસ્યાઓને ધ્યાનમાં લઈને અભ્યાસક્રમ આયોજન દ્વારા નિર્ધારિત હેતુ પૂરા થાય તેવા પ્રયત્નો થવા જોઈએ.